Historia Wydziału

Jerzy Malinowski

Tradycje Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Tradycje Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika sięgają 1797 roku. Profesorem Uniwersytetu Wileńskiego i twórcą Katedry Rysunków (i Malarstwa) został wówczas wybitny malarz-klasycysta, ukształtowany w Rzymie stypendysta króla Stanisława Augusta – Franciszek Smuglewicz. W 1803 roku profesorem rzeźby został André Le Brun, z pochodzenia Francuz, dawny pierwszy rzeźbiarz nadworny Stanisława Augusta, kierownik pracowni tzw. Skulptorni, związanej z nadworną szkołą, kształcącą artystów, prowadzoną przez Marcelego Bacciarellego. W ten sposób „wileńska szkoła artystyczna” miała swoje źródło w mecenacie i polityce artystycznej ostatniego władcy dawnej Rzeczypospolitej. Opracowany przez Smuglewicza program studiów artystycznych przejęty został przez Uniwersytety Warszawski i Krakowski i obowiązywał aż do reformy Juliana Fałata w krakowskiej Szkole (Akademii) Sztuk Pięknych w 1895 roku.

Po rozbiorach Wilno stało się głównym ośrodkiem polskiej nauki, kultury i sztuki, a uniwersytet, po paryskim – drugim pod względem wielkości w Europie. Powołanie katedr artystycznych w ramach uniwersytetu było w Europie decyzją bez precedensu, bowiem w innych ośrodkach zakładano akademie sztuk pięknych. W Wilnie katedry sztuki wchodziły w skład Wydziału Literatury i Sztuk Wyzwolonych, co wpływało na inny poziom wykształcenia. Artyści po raz pierwszy w Europie otrzymywali tytuły profesorskie, ich uczniowie i współpracownicy kończyli studia z tytułem magistra nauk wyzwolonych, a potem sztuk pięknych, zdobywano też stopień kandydata sztuk pięknych (jako pierwszy w 1800 roku stopień magistra uzyskał malarz Jan Rustem). Prowadzono zajęcia z rysunku i malarstwa (Smuglewicz, Rustem, Smokowski), rzeźby (Le Brun, Jelski), grafiki (Saunders, Kisling, Lehmann, Przybylski, Sławecki), zajmowano się zagadnieniami konserwacji dzieł sztuki (Jelski). Jako pierwszy w Europie nominację na profesora zwyczajnego „literatury sztuk pięknych” (i sztycharstwa) otrzymał w Wilnie Joseph Saunders, z pochodzenia Anglik, który po śmierci profesorów-założycieli, w 1810 roku objął stanowisko kierownika Oddziału Sztuk Pięknych. Był on także autorem pierwszej pracy z historii sztuki polskiej – o malarzu Szymonie Czechowiczu (1815).

W Wilnie prof. Smuglewicz stworzył podwaliny polskiego malarstwa narodowego. Jego podbudowę ideową o wyraźnych sformułowaniach zapowiadających romantyzm zawdzięczamy prof. Saundersowi, którego wykładów słuchał Adam Mickiewicz i inni przyszli młodzi romantyczni literaci. Ten typ patriotycznej twórczości znajdujemy w obrazach wybitnych wychowanków „szkoły wileńskiej”: późniejszego profesora i ostatniego kierownika szkoły Jana Rustema, Józefa Oleszkiewicza, Walentego Wańkowicza i Kanuta Rusieckiego, najwybitniejszego obok Piotra Michałowskiego polskiego romantyka, który jako stypendysta i jeden z przywódców polskiej kolonii w Rzymie w latach 20. stworzył narodowy program sztuki romantycznej.

Po upadku powstania listopadowego, w 1832 roku Uniwersytet Wileński został zlikwidowany. Nauczaniem sztuki zajęli się wychowankowie uniwersytetu – nauczyciele rysunku w szkołach średnich, w tym Kanuty Rusiecki. Próbowano założyć szkoły artystyczne: w 1844 roku Szkołę Rzeźby (Jelski), a w 1856 roku Szkołę Sztuk Pięknych (Rusiecki, Jelski i Dmochowski). Gdy upadło powstanie styczniowe władze rosyjskie w celach rusyfikacji założyły w 1864 roku Szkołę Rysunkową, której kierownikiem został malarz Iwan Trutniew. Wbrew programowi, szkoła miała liberalny charakter, a jej kierownik został zaakceptowany przez społeczeństwo Wilna. W szkole wykładali dobrze wykształceni Rosjanie (malarze Iwan Rybakow i Nikołaj Siergiejew-Korobow) oraz Polacy (rzeźbiarz Bolesław Bałzukiewicz i malarz Stanisław Jarocki). Uczniami tej szkoły, działającej do 1915 roku, byli wybitni malarze: Chaim Soutine, Lasar Segall, Bolesław Buyko, Witold Kajruksztis i rzeźbiarz Jacques Lipchitz.

W 1919 roku, po odzyskaniu niepodległości, reaktywowano Uniwersytet, który przybrał imię króla Stefana Batorego. Twórcą i dziekanem Wydziału Sztuk Pięknych został Ferdynand Ruszczyc – wybitny malarz, wokół którego na początku XX wieku skupiało się życie artystyczne w Wilnie. Uniwersytet Stefana Batorego, obok Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i Warszawie, był jednym z trzech artystycznych ośrodków akademickich w Polsce i przez pierwsze dziesięciolecie jedynym, który nadawał stopień magistra. Specyfika wydziału, która odróżniała go od pozostałych uczelni, wynikała ze zwiększonego zakresu przedmiotów teoretycznych i uwzględniania w toku studiów zagadnień konserwacji zabytków. Kształcono w zakresie malarstwa, grafiki, rzeźby, sztuki stosowanej i przejściowo architektury. Wydział posiadał kilka pracowni: malarstwa pejzażowego (Ruszczyc, Szturman, Jamontt), portretowego (Kubicki), dekoracyjnego (Pronaszko, Slendziński), rzeźby (Bałzukiewicz, Kuna, Horno-Popławski), sztuki stosowanej (Kotarbiński, Matusiak). Stopniowo do grona wykładowców dochodzili: prof. Stefan Narębski, doc. Tymon Niesiołowski, doc. Jerzy Hoppen i doc. Kazimierz Kwiatkowski. Wykłady z historii sztuki i estetyki prowadzili: prof. Władysław Tatarkiewicz, dr Jerzy Remer, prof. Rajmund Gostkowski, prof. Tadeusz Szydłowski, prof. Marian Morelowski, dr Stanisław Lorenz i dr Piotr Bohdziewicz. Od 1922 roku organizowano wystawy sprawozdawcze prac studentów. Uczelnia przygotowywała studentów do zawodu dyplomowanego artysty malarza i rzeźbiarza oraz nauczyciela rysunków w szkołach średnich.

Profesorowie i wykładowcy Wydziału Sztuk Pięknych byli wytrawnymi pedagogami i znanymi artystami, reprezentującymi dość szeroki wachlarz tendencji artystycznych od realizmu (Kubicki), impresjonizmu i postimpresjonizmu (Szturman), formizmu i ekspresjonizmu (Pronaszko, Matusiak) oraz koloryzmu (Niesiołowski). Brak było przedstawicieli awangardy, co nadawało wydziałowi nieco konserwatywny charakter. Szybko jednak utrwaliła się pewna generalna formuła twórczości, wnosząca do polskiej sztuki przedwojennej specyficzny, odrębny ton, dzięki któremu uniwersytecki krąg malarzy i grafików zaczęto określać mianem „szkoły wileńskiej”. Nazwą tą nawiązywano do tradycji „szkoły wileńskiej” z I połowy XIX wieku, dopatrując się związków z panującymi w niej tendencjami klasycystycznymi (Slendzinski, Hoppen), bądź romantycznymi (Jamontt).

W 1939 roku, po wkroczeniu wojsk radzieckich, a następnie przekazaniu Wilna Litwie, z dniem 15 grudnia uniwersytet został zamknięty. Natychmiast został utworzony tajny uniwersytet. Jesienią 1940 roku w miejsce Wydziału Sztuk Pięknych została utworzona litewska Akademia Sztuki. Po zajęciu okupowanego przez Niemców Wilna przez Armię Radziecką i zawarciu 22 września 1944 roku układu o repatriacji pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a rządem Litewskiej SRR nastąpiły masowe wyjazdy do Polski. Część wykładowców (Niesiołowski, Jamontt, Hoppen, Narębski) przeniosło się do Torunia, odtwarzając Wydział Sztuk Pięknych (początkowo Sekcję Sztuk Pięknych) na utworzonym 24 sierpnia 1945 roku Uniwersytecie Mikołaja Kopernika.

Wydział Stuk Pięknych samodzielność uzyskał w styczniu 1946 roku. Jego pierwszym dziekanem został prof. Bronisław Jamontt. Struktura organizacyjna wydziału nawiązywała do przedwojennej wileńskiej i składała się z katedr: Malarstwa Sztalugowego (Niesiołowski), Malarstwa Pejzażowego (Jamontt), Malarstwa Dekoracyjnego (Wodyński), Grafiki (Hoppen), Rzeźby (Kuna, Horno-Popławski), Projektowania Wnętrz (Narębski), Witrażownictwa, przemianowanej na Rysunku (Dargiewicz), Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa (Remer). Podobnie jak w okresie międzywojennym unikalne było włączenie uczelni artystycznej w skład uniwersytetu. Gdy w latach 50. władze usiłowały zamknąć wydział w związku z organizacją wyższych szkół artystycznych m.in. w Gdańsku czy Łodzi, ukształtowana przed wojną specyfika wydziału łączącego sztukę z nauką stworzyła szansę obrony. W 1952 roku w strukturze wydziału wyodrębniono Studium Artystyczno-Dydaktyczne oraz Studium Konserwatorstwa i Muzealnictwa, które w 1969 roku zostały przemianowane na Instytut Artystyczny i Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa. Podział ten utrzymał się do dziś. Absolwenci kierunków artystycznych i konserwacji zabytków otrzymują stopień magistra sztuki, zaś ochrony dóbr kultury i krytyki artystycznej – stopień magistra nauk o sztuce.