Dyscyplina Nauki o Sztuce
Kościół Pokoju w Jaworze bez tajemnic
Książka habilitacyjna dr Ulricha Schaafa
Habsburski cesarz Ferdinand III w zawartym w 1648 roku pokoju westfalskim, zezwolił swym protestanckim poddanym w śląskich księstwach dziedzicznych podlegających bezpośrednio królowi Czech „na wybudowanie na ich koszt trzech kościołów poza murami miast: Świdnicy, Jawora i Głogowa”. W udzielonych w latach 1651 i 1652 pozwoleniach na budowę król Czech Ferdinand IV zastrzegł jednak, iż „kościoły mogą być wybudowane wyłącznie z drewna i gliny”. W wyniku tych uwarunkowań zewnętrznych powstały w połowie XVII wieku na terenie Śląska trzy największe w Europie budowle sakralne o konstrukcji szkieletowej, mogące mieścić za każdem razem kilka tysięcy wiernych. Ze względu na wyjątkowe wartości historyczne oraz na zastosowane pionierskie rozwiązania architektoniczne i konstrukcyjne wpisano w 2001 roku zachowane do dziś Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Mimo tak wyjątkowego znaczenia Kościołów Pokoju, kościół jaworski jeszcze nie doczekał się monograficznego opracowania jego dziejów budowy. Przedłożona książka jest próbą wypełnienia tej luki. W jej centrum stoją następujące główne zagadnienia: (1) omówienie analizy bogatego i dotychczas tylko marginalnie wykorzystanego zbioru źródeł pisemnych, ikonograficznych i kartograficznych dotyczących historii budowlanej kościoła; (2) przedstawienie wcześniej nigdy nie dokonanej analizy materialnej substancji kościoła w aspekcie jego przestrzennej konstrukcji nośnej i pozostałych elementów tworzących ściany, złącz ciesielskich, rodzajów drewna i obróbki budulca, materiałów zastosowanych do wypełnienia pól szkieletu, kolorystyki konstrukcji szkieletowej, dekoracyjnego opracowania elementów konstrukcyjnych i dekoracji malarskiej wnętrza; (3) odtworzenie historii budowlanej kościoła w świetle powyższych analiz i towarzyszących badań dendrochronologicznych; (4) rekonstrukcja pierwotnego kształtu architektonicznego i początkowej konstrukcji szkieletowej.
Przedstawione w książce wyniki mają w dużej mierze charakter nowatorski. Po raz pierwszy przedstawiono dzieje budowy Kościoła Pokoju w Jaworze od połowy XVII wieku do czasu współczesnych w najważniejszych fazach. W nich omawiano wiele dotąd nie znanych prac budowlanych. Do nich należą na przykład: wzmocnienie struktury nośnej kościoła zaledwie kilka lat po zakończeniu budowy, wymiana podwaliny wokół całego kościoła i naprawa konstrukcji elewacji zachodniej na końcu XVII wieku lub restauracja szkieletu kościoła w latach 30. XX wieku. Inne przedsięwzięcia budowlane były już wzmiankowane, jednak dzięki badaniom można było je dokładniej sprecyzować. Dotyczy to na przykład budowy empor pośrednich dla członków zarządu i kolegium kościelnego, szlachty, cechów itd. Historia budowlana została ponadto uzupełniona o aspekty dotyczące organizacji budowy kościoła. Dla okresu od połowy XVII do lat 20. XVIII wieku uwzględniono między innymi kwestię liczby rzemieślników na budowie, wysokość dniówek rzemieślników i pomocników, ceny materiałów budowlanych i wysokość kosztów poszczególnych przedsięwzięć budowlanych. Po raz pierwszy opracowano także uzasadnioną i wiarygodną rekonstrukcję formy architektonicznej i konstrukcji szkieletowej po jego budowie w połowie XVII wieku. Cenne uzupełnienie stanowi obszerny aneks źródłowy zwierający wypisy z niewykorzystywanych dotąd źródeł.
Przedstawione w książce rezultaty badań stanowią przyczynek zarówno do dalszych badań nad wczesnonowożytną architekturą drewnianą i techniką budowlaną jak i do rozwoju badań architektonicznych dostosowanych do specyfiki budownictwa szkieletowego.